30 Απριλίου 2017​

​

ΙΟΥΛΙΟΣ ΒΕΡΝ

Όταν η λογοτεχνία συνάντησε την επιστημονική φαντασία

Γράφει η Αριστέα Κομνηνέλλη

 

Θα λέγαμε ότι ο Ιούλιος Βερν είναι τόσο γνωστός που δεν χρειάζεται συστάσεις. Η πορεία της πρόσληψής του όμως μαρτυρά το αντίθετο. Πιθανότατα, η πρώτη απάντηση που θα λάβουμε στο ερώτημα «ποιος είναι ο Ιούλιος Βερν» να είναι «ένας συγγραφέας βιβλίων για παιδιά».

 

Ωστόσο, για τις φιλολογικές σπουδές σήμερα, η συγκεκριμένη απάντηση είναι λανθασμένη και απηχεί την αντίληψη που διαμορφώθηκε για το εν λόγω έργο κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Στο κείμενο που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι διαδρομές της πρόσληψης του Γάλλου συγγραφέα, ενώ αναδεικνύονται όσα σήμερα αποτελούν σημεία αιχμής για τη μελέτη της λογοτεχνίας του.

Μία σύντομη αναδρομή στη λογοτεχνική πορεία του Βερν και στην εποχή του θα μας βοηθήσει να ξετυλίξουμε το νήμα των μεταμορφώσεων της εικόνας του συγγραφέα.

Ο Βερν γεννήθηκε το 1828 στη Νάντη, μία ναυτική πόλη στις όχθες του Λίγηρα, κοντά στον Ατλαντικό Ωκεανό. Το περιβάλλον όπου μεγάλωσε αποτελεί σίγουρα το πρώτο έναυσμα για τη θεματική των μεγάλων ταξιδιών που πρόκειται να κυριαρχήσει στο έργο του. Γόνος εύπορης οικογένειας, σπούδασε νομικά στο Παρίσι αλλά ποτέ δεν άσκησε κάποιο σχετικό με τις σπουδές του επάγγελμα. Ασχολήθηκε συστηματικά με τη λογοτεχνική γραφή και μάλιστα επιδόθηκε και σε άλλα είδη εκτός από το μυθιστόρημα, όπως το θέατρο και το λιμπρέτο οπερέτας. Όταν παντρεύτηκε, εγκαταστάθηκε μονίμως στην πόλη της βόρειας Γαλλίας Αμιέν. Θα ταξιδέψει αρκετά για την εποχή του αν και όχι τόσο όσο οι ήρωές του. Σε κάθε περίπτωση, τα δικά του ταξίδια θα είναι πολύ πιο συμβατικά.

Καμπή στην συγγραφική του καριέρα θα αποτελέσει η γνωριμία του με τον εκδότη Πιερ-Ζιλ Ετζέλ, ο οποίος θα υπογράψει με τον Βερν συμβόλαιο είκοσι ετών με την δέσμευση του συγγραφέα να παραδίδει δύο μυθιστορήματα τον χρόνο. Τα έργα αυτά αποτελούν, μάλιστα, σειρά του εκδοτικού οίκου με τίτλο «Θαυμαστά ταξίδια» και υπότιτλο «Κόσμοι γνωστοί και άγνωστοι». Εκδότης και συγγραφέας θέτουν ως στόχο την ενημέρωση του νεανικού κοινού, κυρίως, σχετικά με την πρόοδο των επιστημών και τις τεχνικές ανακαλύψεις μέσω της τέρψης της ανάγνωσης μυθιστορήματος. Τα μυθιστορήματα του Βερν, που δημοσιεύονται αρχικά σε συνέχειες σε περιοδικά έντυπα, εκδίδονται μετέπειτα σε πολύ προσεγμένες εκδόσεις με πλούσια και ποιοτική εικονογράφηση. Η εκδοτική τους επιτυχία είναι μεγάλη και γρήγορα αρχίζουν να μεταφράζονται. Τα μυθιστορήματα της σειράς αυτής θα φτάσουν τον εντυπωσιακό αριθμό των εξήντα τεσσάρων. Το όλο εγχείρημα εντάσσεται στο ρεύμα εκλαΐκευσης των επιστημονικών γνώσεων που κυριάρχησε κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, μία εποχή που η επιστημονική και τεχνική πρόοδος αλλάζει ριζικά τη ζωή των ανθρώπων. Ένα εντυπωσιακό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η επανάσταση στο πεδίο των μέσων μεταφοράς όπου τρένα και πλοία διανύουν αποστάσεις, χάρη στις ατμομηχανές τους, με ταχύτητες πρωτόγνωρες για την εποχή, φαινόμενο που κυριαρχεί στο έργο Ο Γύρος του κόσμου σε ογδόντα ημέρες.

​

‘Όπως μαρτυρά η εμπορική επιτυχία των μυθιστορημάτων του Βερν, ο συγγραφέας είχε βρει την αφηγηματική τεχνική να συνδυάζει με τρόπο απολαυστικό την παρουσίαση επιστημονικών κατακτήσεων και την εξιστόρηση περιπετειών. Αναφορικά με την αναγνώριση του έργου του, η αλήθεια είναι ότι βραβεύτηκε από την Γαλλική Ακαδημία αλλά ο ίδιος, παρά τις πολλές προσπάθειές του, δεν κατάφερε γίνει μέλος της. Όσο για τους ομότεχνούς του, κάποιοι, όπως ο Θεόφιλος Γκοτιέ, αναγνώρισαν το ταλέντο του και την καινοτόμο γραφή του, ενώ άλλοι, όπως ο Ζολά, μίλησαν με διάθεση υποτίμησης κατατάσσοντάς τον στην κατηγορία του παραμυθά. Η κριτική, από το 1950 και έπειτα, θα δικαιώσει τον πρώτο. Πάντως, μετά το θάνατο του το 1905, οι πωλήσεις των μυθιστορημάτων του θα αρχίσουν να πέφτουν ενώ το 1914 ο Ετζέλ υιός πια, θα πουλήσει τα δικαιώματα του έργου του Βερν στον εκδοτικό οίκο Hachette ο οποίος θα τα επανεκδόσει αλλά σε συντομευμένη μορφή και με αποδέκτες τα μικρά παιδιά και όχι τους εφήβους, τους νέους και τους ενήλικες. Ο Βερν θα μεταμορφωθεί σε συγγραφέα περιπετειών για παιδιά, ενώ οι επιστημονικές γνώσεις που παρουσιάζονται στο έργο του θα θεωρηθούν παρωχημένες.

​

Το ενδιαφέρον για τον συγγραφέα αναζωπυρώνεται από τη δεκαετία του ΄50 και έπειτα όταν τα έργα του εκδίδονται και πάλι ακέραια. Εκείνη την εποχή, αρχίζει να αναπτύσσεται με εντατικούς ρυθμούς η θεωρία της λογοτεχνίας, μελετητές της οποίας θα στραφούν προς το έργο του. Επίσης, η εξερεύνηση του διαστήματος με αποκορύφωμα την προσελήνωση του 1969 τον αναδεικνύουν ως έναν από τους πρωτοπόρους της επιστημονικής φαντασίας. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να επισημάνω ότι, σήμερα, ο Βερν δεν θεωρείται τόσο προφητικός καθώς οι ανακαλύψεις για τις οποίες μιλά στα βιβλία του συνιστούσαν ήδη την εποχή της συγγραφής του έργου του κοινό τόπο για τις επιστήμες. Βέβαια, το γεγονός ότι επινοεί το ταξίδι στη Σελήνη καθώς και το γεγονός ότι εντέλει αυτό πραγματοποιείται έδωσε, σε μεγάλο βαθμό, το έναυσμα για να του αποδοθεί ο χαρακτηρισμός αυτός. Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι η απάντηση στο ερώτημα αν η λογοτεχνία του Βερν ανήκει στην κατηγορία «επιστημονική φαντασία» ή όχι αποτελεί για τους μελετητές του σημείο διαφωνίας. Ο ίδιος, πάντως, χαρακτήριζε τα έργα του «επιστημονικά μυθιστορήματα».

Κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, λοιπόν, διανοητές και θεωρητικοί της λογοτεχνίας θα αναδείξουν πολλές πτυχές του έργου του και θα διερευνήσουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που βρίσκονται σε μορφή περισσότερο ή λιγότερο ορατή μέσα στο έργο του. Ας αναφέρουμε κάποιους διάσημους διανοητές, γνωστούς και στην Ελλάδα, που ασχολήθηκαν με τον Βερν: Ρολάν Μπαρτ, Μισέλ Φουκό, Μισέλ Μπιτόρ, Μισελ Σερ, Ρεζίς Ντεμπρέ.

​

Τα μυθιστορήματα του Γάλλου συγγραφέα αποκαλύπτονται πολύ πιο σύνθετα καθώς επιδέχονται πολλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Έτσι, έδωσαν την αφορμή για μελέτες που αφορούν την ιδεολογική στάση του συγγραφέα απέναντι στον επεκτατικό δυτικό κόσμο ο οποίος, οπλισμένος με τα επιτεύγματα της επιστημονικής προόδου, τείνει να κατακτήσει όχι μόνο λαούς, μέσω της αποικιοκρατίας, αλλά να επιβληθεί και στη φύση. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Βερν υπηρέτησε την αστική ιδεολογία του καιρού του ενώ άλλοι πιστεύουν ότι στο έργο του είναι διάχυτη η αμφισβήτηση και ο σκεπτικισμός. Ένα επίσης στοιχείο που προσέλκυσε το ενδιαφέρον των λογοτεχνικών σπουδών είναι η ίδια η λογοτεχνική γραφή του και όχι μόνο η θεματολογία του. Έτσι, ορισμένοι θεωρητικοί της λογοτεχνίας επικεντρώνονται στον τρόπο με τον οποίο ενσωματώνεται ο επιστημονικός λόγος στην λογοτεχνική αφήγηση καθώς και την λογοτεχνικότητα που μπορεί να αποκτήσει ο λόγος αυτός, αφού, εκτός από παράγοντας της δράσης, μπορεί να αποδειχθεί και ποιητικός. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελούν οι πολυάριθμες περιγραφές της θαλάσσιας πανίδας και χλωρίδας που παρατηρεί ο Αρονάξ, ο επιστήμονας φυσιοδίφης, μέσα από τα τζάμια του υποβρυχίου «Ναυτίλος» στο γνωστό έργο 20.000 λεύγες κάτω από τις θάλασσες.

​

Από τις μελέτες που αφορούν τον Βερν δεν λείπουν οι ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις, ενώ ο τρόπος με τον οποίο αρθρώνεται ο επιστημονικός λόγος του συγγραφέα απασχολεί μελετητές προερχόμενους από τον χώρο των θετικών επιστημών που εργάζονται στο πεδίο «λογοτεχνία και επιστήμη».

​

Γνωρίζουμε ότι το φαινόμενο της διασκευής γνώρισε, στο έργο του Βερν, πρωτόγνωρες διαστάσεις. Είναι γεγονός ότι πιο εύκολα βρίσκουμε στα βιβλιοπωλεία τις αναρίθμητες εκδοχές των γνωστών μυθιστορημάτων για μικρά παιδιά παρά τα έργα στην αρχική τους μορφή.

​

Σήμερα, θα λέγαμε, ότι το αναγνωστικό κοινό των εφήβων και των ενηλίκων, αν διαβάσει τον Βερν σε αξιόπιστες μεταφράσεις, χωρίς περικοπές αποσπασμάτων του πρωτοτύπου, θα επαναπροσδιορίσει την συγγραφική ταυτότητα του Ιούλιου Βερν καθώς θα είναι σε θέση να απολαύσει την πολυδιάστατη θεματική του έργου του αλλά και την εκλεπτυσμένη, όπως πλέον αναγνωρίζεται σήμερα, αφηγηματική τέχνη του συγγραφέα του.

 

​

Γράφει η Αριστέα Κομνηνέλλη

​

* Η Αριστέα Κομνηνέλλη είναι μεταφράστρια. Από το έργο του Βερν έχει μεταφράσει το μυθιστόρημα Ο γύρος του κόσμου σε ογδόντα ημέρες, στις εκδόσεις Μεταίχμιο. Είναι υποψήφια διδάκτορας στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ με θέμα τις μεταφράσεις του ποιητικού έργου του Στεφάν Μαλαρμέ.